اخلاق حرفه‌ای دانشوری

پیشگفتار

     هدف نخست ادیان الهی آموزش و ارتقای اخلاق و پاگیری معنویت در جامعه انسانی بوده است، این مهم تا آنجا پیشروی دارد که پیامبر مکرم اسلام (ص) هدف محوری رسالت خود را تکمیل سجایای اخلاقی در روح و جان و رفتار انسانها می داند.

     اخلاق شالودۀ اصلی زندگی معنوی و بنیاد تعالی و تکاپوی حیات انسانی به شمار می آید. اما با وجود چنین پشتوانۀ گران سنگی جامعه کنونی ما را از فقدان یا نقصان دغدغه های اخلاقی در حِرَف کارکردی و در محور آموزش و عمل خود رنج می برد. مشکلی که می توان دست کم در بخش آموزش و پژوهش آن را قصور و غفلتی غیر قابل توجیه انگاشت. موضوعی که نهادهای آموزش کشور را به ضرورت برنامه ریزی در خصوص دانش اخلاق حرفه ای و کاربردی در کلیه سطوح آموزش فردی و اجتماعی به خویش می خواند. امروزه بنا به گسترش دامنه وسیع ابعاد زندگی بشر، اخلاق حرفه ای از رشتۀ علمی فراتر رفته و گسترۀ معرفتی وسیعی را به میان آورده است.

     امروزه به دلیل توسعه تکنولوژیک جوامع صنعتی و پیچیده تر شدن روابط انسانی، شناسایی و تشخیص رفتار درست از نادرست در بسیاری از حوزه های علمی و رفتاری دشوار شده و پیچیدگی ها و ظرافت هایی را به دنبال آورده که موجب معضلات و اختلافات اخلاقی شده است.

     جنگ و خشونت، تخریب محیط زیست، اشتباهات پزشکی، تبعیض جنسی، ساخت و توزیع مواد مخدر و داروهای مهلک، سلب آرامش روانی، دستبرد به سرمایه های فکری و معنوی انسانها، همه و همه از مشکلاتی هستند که انسان معاصر به دلیل عدم پایبندی به اخلاق گرفتار آنهاست.

     از این رو تحقیق و پژوهش در ابعاد مختلف اخلاق بیش از پیش ضرورت یافته و توجه رشته اخلاق کاربردی را افزون تر کرده است.

     اخلاق کاربردی، نام رشته ای نوپا در مجامع علمی است که محدود فعالیت های خود را در حوزه هایی از زندگی فردی و اجتماعی انسان قرار داده و به جای تعیین درستی و نادرستی امور در کلی ترین حالت ها به دنبال تشخیص رفتارها و عملکردهای اخلاقی درست در این گونه موارد و حیطه های خاص می باشد. اخلاق کاربردی در پی یافتن قواعدی خاص تر از قواعد عام اخلاقی است که در شرایط ویژه و موضوعات و موارد مشخص تر و جزئی تر کارایی داشته باشد.

     یکی از شاخه های اخلاق کاربردی، اخلاق حرفه ای می باشد که امروزه بسیار اهمیت یافته و به عنوان یکی از دروس علوم انسانی در دانشگاهها مورد بحث قرار می گیرد.

     در متون اخلاقی اندیشمندان مسلمان رگه های عمیقی از این رشته علمی یافت می شود و در زمینه مسائلی همچون اخلاق دانشوری و تعلیم و تعلم، اخلاق حکومت و پادشاهی و اخلاق طبابت تک نگاره های فراوانی است. و امید وافر دارد که این رشته بتواند جایگاه شایسته خود را در مراکز علمی و دانشگاهی باز یابد.

     این کتاب بنا دارد اخلاق حرفه ای را در حوزه تخصصی آموزش، پژوهش، تدریس، سازمان، اداره، نقد بررسی نماید.

     در همین راستا کتاب برای دو واحد درسی اخلاق حرفه ای در نه فصل نگاشته شده است.

     فصل اول به تبیین اخلاق و روؤس ثمانیه آن می پردازد تا فراگیر به صورت کلاسیک قبل از ورود به اصل بحث با کلیات به صورت علمی آشنا شود.

     فصل دوم: اخلاق حرفه ای را به صورت یک علمی تخصصی و مورد نیاز جامعه بشری بررسی نموده و برای دانشجو می شناساند.

     فصل سوم: با توجه به نیاز اساسی مراکز علمی و دانشگاهی به اخلاق تحصیل، تلاش شده با عنایت به فرهنگ غنی اسلام به این موضوع مهم پرداخته شود.

     فصل چهارم: اخلاق پژوهش است. اخلاق پژوهش ضرورتی است که در عموم کتاب های روش پژوهش فقط در خلال چند صفحه به آن پرداخته اند. در حالی که روح کلی تحقیق، اخلاق است و تمام فرآیند پژوهیدن، بدون رعایت اخلاق، همچون کالبدی است که روح از آن بیرون پریده و بی جان بر زمین مانده است. این فصل تلاش در جبران این مافات دارد.

     فصل پنجم: توجه به موضوع اخلاق تدریس در بین مسلمانان به قرن سوم هجری برمی گردد. زمانی که محمدبن سحنون، نخستین کتاب را در این زمینه با عنوان «آداب المعلمین» به نگارش درآورد. در این فصل اخلاق تدریس با رویکرد اسلامی – شیعی با استفاده از کتاب «منیه المرید فی ادب المفید  المستفید» شهید ثانی نوشته شده است. زین الدین ابن نورالدین، علی بن احمد عاملی مشهور به شهید

ثانی یکی از مفاخر فقهای نامه از شیعه و از اکابر متبحران در علوم اسلامی به شمار می آید. در این بحث به عنوان نماینده رویکرد اسلامی در نظر گرفته شده است.

     فصـل ششم: اخلاق نقد که لازمـۀ هر تحصـیل و پژوهـش دانشگاهی به شمار می آید را در این فـصل می­آموزاند.

     فصل هفتم: اخلاق سازمانی به لحاظ این که هر شاخه ای از اخلاق حرفه ای باید در مجرای قانونی به نام سازمان به کاربرد برسد فلذا در این فصل اخلاق سازمانی مورد بازشناسی قرار می گیرد.

     فصل هشتم: اخلاق اداری که باید یک کارمند و نیز ارباب رجوع در آنجا با هم روبرو شده و حرفۀ خاصی را رهبری و هدایت ستادی بنمایند در این فصل مورد توجه قرار گرفته است.

     فصل نهم: اگر انسان علوم مختلف را کسب کند و تمام نیروهای طبیعت را به تسخیر درآورد، اما از تسخیر درون و تسلط بر نفس خود ناتوان باشد، از رسیدن به سعادت باز خواهد ماند. پیشرفت های علمی و صنعتی بشر، در صورتی که با اصلاح درون همراه نباشد، کاخ های سر به فلک کشیده ای را می ماند که بر فراز آتشفشان بنا شده باشد. این است که صفات اخلاقی در این فصل لازمۀ تمامی شاخه های اخلاق حرفه ای به شمار رفته و مورد بحث قرار گرفته است.

     در پایان بر خود فرض می دانم که سر تعظیم و سپاس در مقابل حضرت باریتعالی فرود آورده و سجدۀ شکر به جا آورم که بر این بنده عنایت فرمود تا بتوانم آنچه را که در حد بضاعت و مقدورات ناچیز علمی خویش بود در این موضوع بر روی کاغذ آورم. از تمامی اساتید گرانقدر و دانشجویان محترم که نقصی در این نوشتار مشاهده کنند و به این بنده التفات نمایند پیشاپیش درود فرستاده و به دیدۀ منت در رفع آنها و کمال این اثر خواهم کوشید.

رَبنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم (بقره/۱۲۷)

یوسف مقدسی